O sorriso de Lilí / Homenaxe a Araceli Herrero Figueroa / Colectivo Egeria
Lembranza de Araceli Herrero
Cheguei a Lugo en outubro de 1979. Viña de Madrid, onde transcorreran seis anos da miña vida, e participara nos momentos iniciais da “movida”. Recordo que o primeiro día que entrei na entón Escola de Maxisterio sentín moita aflición. Os sinais de que o franquismo seguía por alí escondido no ambiente, fixéronme preguntarme se resistiría moito tempo: todo era moi rancio, aínda que o profesorado eramos case todos moi novos, eu só tiña vinte e seis anos. Sorprendeume a pobreza das instalacións, o mobiliario vetusto, as portas que aínda sinalaban a parte “masculina” e “feminina” do edificio, os crucifixos presidindo as aulas, os encerados nos que se necesitaba agacharse para escribir, as tarimas decrépitas, e en xeral a falta dunha atmosfera de traballo e investigación. Naqueles primeiros anos só había dúas persoas que tivesen o título de doutor, e só dúas persoas que se expresasen habitualmente en galego: Araceli era a única que tiña esas dúas particularidades.
Nas primeiras semanas fun moi cauto, tratando de ver que descubría en cada colega. Non había despachos, nin sequera cafetaría, polo que os profesores reuniámonos nunha sala na que adoitabamos comentar os feitos do día, non sendo raras as conversacións sobre onde ía o país, cando a aprobación da Constitución era aínda un feito moi recente. Non lembro a primeira vez que falei con Araceli. As imaxes mais antigas que gardo dela na memoria son daquelas reunións na “sala de profesores”. Falaba nun galego que me sorprendeu. Coñecíaselle entón como “galego reintegrado” e estaba promovido por un profesor que lembraba dos meus dous anos composteláns na antiga Facultade de Filosofía e Letras: Ricardo Carvalho Calero.
Xa nas primeiras conversacións que mantivemos sorprendeuse de que eu fose un estudoso da “Institución Libre de Enseñanza”, e que ademais coñecese e tratase a Rafael Dieste. Isto foi un tema moi recorrente en todos os anos que convivimos. Primeiro porque estaba interesada en saber até que punto o Colexio Fingoi se parecía á escola de Giner, pero logo atopamos moitos outros puntos de conversación, porque enseguida publiquei o meu primeiro libro sobre as Misións Pedagóxicas da Segunda República en Ediciós do Castro e amoseille a miña admiración por Isaac Díaz Pardo, o que lle deu pé para que me contase moitas peripecias do galeguismo nos tempos escuros. Cos anos empezamos a compartir información sobre Emilia Pardo Bazán. E contabámonos o que sabiamos: eu máis sobre a súa relación con Giner e ela sobre o seu feminismo e do que pensaba das súas relación cos homes.
Araceli tiña moitas calidades para relacionarse con persoas formadas nun ambiente moi diferente ao seu. Eu procedía dunha familia que fora perseguida polo franquismo, e conteille algúns episodios que viviron os meus pais e avós que non adoito contar a estraños. Eramos persoas moi distintas desde unha perspectiva política, pero uníanos o interese común pola alta cultura, falabamos con respecto das persoas intelectualmente sólidas e desprezabamos as posicións afectadas daqueles que vivían para figurar, capaces de darse cotenadas para saír na foto, levando un cadaleito ilustre. Ela era especialmente belixerante nesta cuestión cos que adoptaban a defensa do galego como unha pose.
Compañeiros de Maxisterio
Nalgunha ocasión díxome que eu era demasiado humilde, que outros coa miña traxectoria dábanse moito máis aire e importancia. Explicáballe que non me facía falta, nin iso ía comigo, e tiven que contarlle que dera xa varias conferencias na Residencia de Estudiantes de Madrid, e que me parecía que era o primeiro profesor da USC que o fixera. E iso deixábaa sorprendida. Era un asunto que tamén lle interesaba moito: pasamos tempo falando de lucenses que se formaron nese ambiente, eu descubríalle a intervención que na concesión de bolsas e axudas tivo López Suárez. Con certo sorriso, comentabamos da importancia de que un cacique fose polo menos culto.
Sen dúbida, Araceli foi a persoa con quen eu máis podía conversar de todas as que había na antiga Escola de Maxisterio: compartíamos o paixón por unha cultura perdida que botábamos de menos no mundo actual. Eu creo que os dous lamentabamos que non tivesemos un centro con máis forza cultural, que non houbese entre o profesorado un maior compromiso por elevar o nivel dunha Escola centenaria. Ás veces preocupábase porque os nosos estudantes non tivesen máis disposición cara ao saber, da súa pobreza intelectual, da súa falta de lecturas e intereses. Eu dicíalle que para que nos chegasen mellores estudantes, aos mestres había que pagarlles como aos enxeñeiros, e ela mirábame con escepticismo. “Os nosos fillos son máis importantes que as estradas!”, díxenlle nunha ocasión. Sentía moita honra de ser universitaria na súa plenitude, de ser unha profesora universitaria, e creo que intimamente lle desacougaba que ese sentido faltase en algúns dos nosos colegas.
Doutra banda, Araceli apreciaba enormemente a boa educación, non simplemente as boas maneiras, senón o fondo ético con que se actuaba para atinxir unha meta. Sen dúbida compartía estes principios con Humberto, que admiraba os esforzos que unha persoa realizaba para saír adiante, algo que ocorría con moitos dos nosos estudantes que, ás veces, máis antes que agora, eran os primeiros das súas familias que chegaban á Universidade. Quizá isto perdeuse moito neste últimos corenta anos, porque cada vez hai menos vida nas aldeas e os mozos que saen poucas veces regresan a elas. Pero hai trinta anos moitos dos nosos estudantes eran aínda rurais, e chegar a Lugo para facerse mestras e mestres era un gran paso para os seus pais.
Nunha ocasión en que estaba con ambos saíu na conversación o caso dunha estudante de extracción humilde que lle pediu a Araceli que lle explicase como preparar e servir ben unha mesa. A moza tiña un compromiso e quería quedar ben cos seus invitados. Araceli non estaba segura se responderlle a unha petición tan persoal e preguntoulle a Humberto, quen lle dixo que non dubidase en atendela: “Que sería dos que vimos da aldea se ninguén nos dese oportunidades!”, comentou aos que lle escoitabamos. Araceli axudaba moito ás estudantes que se interesaban pola literatura galega e en ocasións revisáballes as súas primeiras comunicacións para os congresos. Aínda que cos anos o galego foise facendo unha lingua común na docencia, os escritos administrativos e as relacións entre o profesorado, ela seguía sendo o referente da cultura galega, dos nosos clásicos, ata que se xubilou.
Dedicouse á súa familia desde entón, aínda que estaba moi ilusionada con que este ano pasado, en que todo se nos torceu, o Día das Letras Galegas recoñecese ao seu mestre Carvalho Calero. Unha conmemoración na que tería desempeñado un papel central como a súa principal estudosa, e que esperaba con grande ilusión. Desde a súa xubilación vímonos nalgúns actos sociais da Facultade. O último xa, máis concorrido que nunca por colegas novos e xubilados, en febreiro de 2020. Lémbroa ese día sacándonos fotos a todos, coa nova xeración de profesorado que xa non coñecía. Estaba feliz.